چکیده
در این مقال در ابتدا می خوانیم که نخستین سؤالى که مسئله ى (فدک) در ذهنها ایجاد مى کند آن است که چرا (غصب فدک) در میان غصبهایى که از حقوق اهل بیت علیهم السلام شده شاخص است و اهمیت آن در کدام نقطه نهفته است؟ چرا امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام این اندازه بر سر آن پافشارى کردند؟ چرا ائمه ى معصومین علیهم السلام در فرصتهاى مناسب آن را نزد مردم مطرح مى کردند و نام آن را زنده نگاه مى داشتند؟شاید بتوان گفت فدک در واقع میدان دفاع از حریم عصمت است و نداى بر حق فاطمه علیهاالسلام براى همیشه در گوش شیعه طنین انداز است. آنگاه که فاطمه ، براى اولین و آخرین بار در عمر خود، با تنى مجروح و آهى جانسوز از آن درِ نیم سوخته به مسجد آمد، شیعه خود را موظف مى داند او را یارى کند تا بنشیند و خطبه بخواند، چرا که این پهلوى شکسته و سینه ى مجروح و صورت کبود و بازوى وَرَم کرده طاقت ایستادن ندارد، و براى او پرده اى مى زنند تا در میان زنان با احتجاب سخن بگوید.در بخش دیگری از این نوشتار ،شرح مختصری از آیات استشهادی آنحضرت در مورد حدیث جعلی (نحن معاشر الأنبیاء لا نورث درهما و دینارا و کلما ترکناه صدقه) از بیانات خود آنحضرت بیان شده و در پایان به نتیجه گیری از آنحضرت پرداخته شده است .
کلید واژه ها
فدک ، راویان فدک ، ارث فاطمه ،آیات استشهادی فدک
مقدمه
به فرموده بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی "ره"پیوند قرآن و عترت بر اساس حدیث متواتر ثقلین، پیوندی عمیق و جاودانه است، که صد البته ادراک مقامات بلند غیبی، معنوی و عرفانی آنها اگر ممتنع نباشد برای فهم ما فوق طاقت و بسیار مشکل میباشد (1) در حقیقت، آنان دریای ژرفاند که به عمق ناپیدایشان راهی نیست.آن بانوی مقدس و مطهر در زمینههای مختلف، جملات ژرف و زیبایی به کام تشنگان حکمت و حقیقت جاری ساختهاند که محور برخی از سخنان آن وجود نازنین را میتوان در این بخشها خلاصه کرد: عرفانی - تربیتی و مسائل خانواده (تلاش و کار در منزل، همراهی با همسر در تحمل مشکلات و سختیهای زندگی، ساده زیستی و پرهیز از تجملات و...)، حقوقی (حق زن، حق همسایه، حق کارگر، حق میهمان و...)، اجتماعی (عفاف و حجاب برای بانوان و...)، اقتصادی، دفاع از ولایت و سیاستهای پدر و شوهر خویش (اعتراض به اقدامات خلیفه اول و دوم، طرح قضیه فدک و اعتراض شدید نسبتبه غصب آن از طرف حکومتبه عنوان بهانهای برای ریشهکن کردن انحراف عظیمی که در خلافت رسول خدا (ص) پیش آمده بود، بیان فضائل و مناقب علی مرتضی (ع) و نکوهش مخالفان وی، نقل احادیثی از پدر در شان وی فرموده بود مانند حدیث غدیر و منزلت، وصایا و سفارشات در آخرین لحظات عمر خویش مبنی بر دفن شبانه و تحریم شرکتخلفای اول و دوم در مراسم نماز بر وی و دفن ایشان و...)، فقهی (برخی از احکام باب طهارت، حج، ارث، قضاء و...) آن پرورده صبر و رضا با بیانات فصیح و بلیغ نسیمی جان فزا در پیکر فسردگان راه، وزان کرده است و گاه نیز برای بیان افکار بلند خویش از شعر استفاده نمودهاند. اشعاری که به ایشان منسوب استبه بیش از 70 بیت میرسد که عمدتا در موضوعاتی نظیر: فضائل علی بن ابیطالب (ع) و اطاعت از وی، ایثارگری، غم جانکاه و جگرسوز شهادت پدر (ص)، خبر از شهادت و آرزوی مرگ، تنهایی امیرالمؤمنین میباشند. ما در این مقاله در پی آنیم تا با نیم نگاهی به یکی از خطبههای آن جگرگوشه رسول خدا (ص) میزان استفاده وی از آیات قرآن را نظاره کنیم، تا سرمشقی برای دلدادگان آن بانوی دو سرا، به ویژه خواهران و دختران ما باشد که در گفتار و کردار خویش هر چه بیشتر با قرآن عزیز انس گیرند، و شاهد انوار وحی از لبان کوثر باشندخطبه مورد نظر در این مقال همان خطبه فدکیه است که آن جوهر صدق و صفا در میان جمعی از زنان بنیهاشم در مسجد پیامبر (ص) از پشت پرده در حضور مردم ایراد کرد. این سخنرانی شیوا و خطبه غرا، در کتب معتبر ثبت گشته است. و شیعیان مخلص از دیرباز آن خطبه با ارزش را نسل اندر نسل حفظ و به فرزندان خویش تعلیم میدادند، امید آنکه مسؤولین برنامهریزی در امور فرهنگی ما نیز با تدوین برنامههای اصولی و حسابشده در مقاطع مختلف تحصیلی و علمی به این امر مهم عنایتبیشتری مبذول دارند. ما در این مقال،آیاتی که حضرت (س) برای اثبات ارث بردن خویش از رسول خدا (ص) در خطبه فدکیه بدانها تمسک و استدلال نموده است را آوردهایم وضمن هر آیه ای توضیح و تفسیر آیه مورد بحث بیان گردیده است.لازم به ذکر است که قبل از آن مختصری در مورد این جریان تاریخی_اعتقادی توضیح داده شده است .
فدک سند شیعه
در طول تاریخ، فدک بعنوان شاهدى محکم در دست شیعیان حضرت زهرا علیهاالسلام بوده و هست، که با پیمودن قرنها خود را به مسجد پیامبر صلى الله علیه و آله مى رسانند و نداى جانسوز و آهِ دلِ شکسته ى یادگار وحى را پاسخ مثبت مى دهند. فاطمه علیهاالسلام این مدرک قوى را به دست دوستان خود سپرده، تا در هر کجا و هر زمان نشان دهند که نسبت به مقام عصمت کبرى بى تفاوت نیستند. (فدک) مجموعه وقایعى را تداعى مى کند که طى آن این سرزمین به فاطمه علیهاالسلام بخشیده شد، و سپس از آن حضرت به اجبار گرفته شد و در نتیجه حضرت براى دفاع از حق خود مراحلى را طى کردند. نخستین سؤالى که مسئله ى (فدک) در ذهنها ایجاد مى کند آن است که چرا (غصب فدک) در میان غصبهایى که از حقوق اهل بیت علیهم السلام شده شاخص است و اهمیت آن در کدام نقطه نهفته است؟ چرا امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهماالسلام این اندازه بر سر آن پافشارى کردند؟ چرا ائمه ى معصومین علیهم السلام در فرصتهاى مناسب آن را نزد مردم مطرح مى کردند و نام آن را زنده نگاه مى داشتند؟ شاید بتوان گفت فدک در واقع میدان دفاع از حریم عصمت است و نداى بر حق فاطمه علیهاالسلام براى همیشه در گوش شیعه طنین انداز است. آنگاه که فاطمه ، براى اولین و آخرین بار در عمر خود، با تنى مجروح و آهى جانسوز از آن درِ نیم سوخته به مسجد آمد، شیعه خود را موظف مى داند او را یارى کند تا بنشیند و خطبه بخواند، چرا که این پهلوى شکسته و سینه ى مجروح و صورت کبود و بازوى وَرَم کرده طاقت ایستادن ندارد، و براى او پرده اى مى زنند تا در میان زنان با احتجاب سخن بگوید. او آمده است تا براى ما خطابه ایراد کند و شیعیانش را در طول تاریخ سر بلند بدارد. شیعه بداند که روزى زهرایى داشته که با تن مجروح و قلب شکسته به مسجد آمده و در مقابل ظلم و نفاق افشاگرى کرده، تا چشم دشمنانش را تا ابد کور کند و سند زنده اى بدست حامیان خود دهد که تا قیامت دشمنان را سرافکنده نمایند. (2)
سند خطبه فدکیه
خطبهاى که بانوى گرامى اسلام، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) ، در فاصله زمانى کوتاهى پس از رحلت مصیبتبار پدر بزرگوارشان ، در مسجدالنبى (صلی الله علیه واله) و در حضور بسیارى از انصار و مهاجرین ایراد فرمودند ، یکى از اسناد و مدارک تاریخى مهم مربوط به وقایع صدر اسلام، و تحولاتى است که منجر به انزواى کامل امام على( علیه السلام) از صحنه سیاسى - اجتماعى جامعه گردید. شاید از جمله نکات برجسته و مهمی که در زندگی این بانوی الاهی همچون خورشید می درخشد و مسیر سعادت را برای رهپویان طریق بندگی روشن می سازد ( دفاع از حریم ولایت و امامت) است. خطبه فدکیه سخنرانی طولانی فاطمه زهرا در مسجد پیامبر، جهت بازپس گرفتن فدک است که در زمان ابوبکر از وی غصب شد. خطابهی حضرت زهرا علیهاالسلام به بیست و دو سند برای ما نقل شده است که اسناد معتبر هر یک در کتابهای مورد اعتماد ثبت شده است.
راویان اصلی خطابهی حضرت زهرا علیهاالسلام از این قرارند:
1 - حضرت زینب کبری علیهاالسلام:
این اسناد در کتابهای دلائل الإمامة، انوار الیقین، بلاغات النساء و شرح نهجالبلاغه ابن ابیالحدید و منال الطالب آمده است. ناقل از آنحضرت، امام زینالعابدین علیهالسلام است که در روایتی امام صادق علیهالسلام بنقل از امام باقر علیهالسلام بنقل از امام سجاد علیهالسلام نقل کردهاند، و در روایتی زیدبن علی بن الحسین از پدرش نقل کرده است. در روایت دیگری ناقل از حضرت زینب علیهاالسلام علی بن عباس است، و ناقل از او پسرش عبداللَّه است
2 - امام حسین علیهالسلام:
این سند در کتابهای دلائل الإمامة و بلاغات النساء آمده که شاید بطور اجمال بتوانیم بگوییم: قدیمی‌ترین سند این سخنرانی کتاب (بلاغات‌النساء) جلد 11، ابوالفضل احمد بن ابی طاهر مروزی (204-208هجری قمری) است. این خطبه به عنوان دومین گفتار آن کتاب - پس از مرثیه عایشه در مرگ ابوبکر آورده شده است. و ناقل از آنحضرت امام سجاد علیهالسلام است، و ناقل از آنحضرت زید بن علی بن الحسین است
3 - امام باقر علیهالسلام:
این سند در کتابهای دلائل الإمامة و شرح نهجالبلاغة ابن ابی الحدید است، و ناقل از آنحضرت جابر بن یزید جعفی است
4 - ابن عباس:
این سند در کتاب دلائل الإمامة آمده است، و ناقل از او عکرمه است.
5. عبداللَّه بن حسن بن حسن علیهالسلام:
این اسناد در کتابهای دلائل الإمامة و بلاغات النساء و شرح نهجالبلاغة و الکتاب المبین آمده است
6 - عایشه:
این سند در کتاب الشافی (سید مرتضی) و الطرائف (ابن طاووس) و مناقب (ابن مردویه) آمده است، و ناقل از او عروة بن زبیر است
7 - محمد پدر هشام:
این سند در دلائل الإمامة آمده و ناقل از او پسرش هشام است
8 - عوانة:
این سند در دلائل الإمامة آمده، و ناقل از او هشام بن محمد است
9 - ابن عایشة:
این سند در الشافی (سید مرتضی) و دلائل الإمامة آمده، و ناقلان از او محمد بن قاسم یمانی و نیز صفوانی هسند (3) ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود جلد 4 ص 97 می گوید :"این خطبه ده روز بعد از وفات پیامبر اتفاق افتاد " که فصاحت و بلاغت، آرایه‌های لفظی و معنوی و بخصوص صنعت (سجع) در این سخنان استفاده شده و بسیاری را به این نحوه کلام متوجه نموده. برخی نیز آن را ترکیبی از مخالفت با قدرت سیاسی موجود و خطبه‌ای انقلابی می‌دانند که سعی بر براندازی نظام نوبنیاد دارد. (4)
تأکید بر حفظ خطابه در تاریخ شیعه
در طول تاریخ تأکید خاصی بر حفظ متن این خطبه بوده است که هم یادگار مادر شیعه است و هم سند مظلومیت او، بخصوص سادات که فرزندان حقیقی حضرت هستند، حتی بزرگان دین از سلف تا به کنون ، بر حفظ از این اثر فاطمی بر این امر تأکید داشتهاند.
چند نمونه در این باره تقدیم میشود:
الف ) زید بن علی بن الحسین علیهالسلام (از قرن اول) میگوید: (دیدم بزرگان آل ابیطالب را که خطابهی حضرت زهرا علیهاالسلام را از پدرانشان نقل میکردند و به فرزندانشان میآموختند. همچنین بزرگان شیعه آن را نقل میکردند و مورد بحث قرار میدادند). (5)
ب ) علی بن عیسی اربلی در اوایل قرن هفتم هجری در شهر اربل به دنیا آمده وی که مدتی حکومت اربل را عهده دار بوده است. اربلی در علوم مختلف اسلامی همچون حدیث، تاریخ، رجال، فقه و عقاید صاحب نظربوده میگوید: (خطابهی حضرت زهرا علیهاالسلام را موافق و مخالف نقل کردهاند)(6)
ج ) سید عبدالحسین شرف الدین میگوید: (گذشتگان از فرزندان فاطمه و علی علیهماالسلام خطبهی آنحضرت را برای ما نقل کردهاند و این رشته از زمان ائمه علیهمالسلام ادامه داشته است (7)
فدک چیست؟
لغوی معروف فیروزآبادی در کتاب قاموس مینویسد: (فدک: سرزمینی است در منطقهی خیبر.) فیومی در مصباحاللغة آورده است: (فدک شهری است که فاصلهاش تا مدینهی پیامبر دو روز راه است. و تا خیبر یک مرحله راه. فدک، از اموالی است که خداوند آن را به رسول خود داده است (8)در مناقب به نقل از کتاب اخبار الخلفاء آمده است: (هارون، همیشه به حضرت موسی بن جعفر علیهالسلام اصرار میکرد که: شما فدک را قبول کنید تا من به شما واگذار کنم و حضرت، از پذیرفتن فدک اباء میکردند. پس از اصرار زیاد هارون، حضرت فرمود: من فدک را با همهی حدودش میگیرم. هارون پرسید: حدود فدک چیست؟ حضرت فرمود: اگر حدودش را بیان کنم فدک را نخواهی داد. هارون حضرت را به حق پیامبر قسم داد تا حضرت، حدود فدک را بازگو کند . امام علیهالسلام فرمود: حد اول فدک سرزمین عدن در یمن است. رنگ رخسار هارون،دگرگون شد و گفت: بعید است. حضرت فرمود: حد دوم فدک سرزمین سمرقند است. صورت هارون از شدت خشم سیاه شد. امام فرمودند: حد سوم فدک افریقیا است. باز صورت هارون سیاه شد و گفت... امام فرمودند: حد چهارم فدک ساحل دریای. خزر و ارمنستان است. رشید گفت: بنابراین چیزی برای ما نمیماند تو باید جای ما بنشینی. حضرت فرمود: من که گفتم اگر حدودش را ذکر کنم آن را پس نمیدهی. پس از این جریان بود که هارون قصد کشتن حضرت را نمود (9)در روایت دیگری امام حدود فدک را چنین بیان کرده است: حد اول مصر، حد دوم دومةالجندل ،حد سوم احد ،حد چهارم سیف البحر و هارون در جواب گفته است: اینکه همهی دنیاست. حضرت فرمود: این سرزمین گسترده پس از مرگ ابیهاله در دست یهود بوده است، و خداوند آن را بدون جنگ و خونریزی به. پیامبر باز گرداند و خداوند، پیامبر را مأمور ساختهاند تا این سرزمین را به فاطمه بدهد. (10) این تهدید گسترده برای فدک که در کلام امام هفتم علیهالسلام آمده است گویای این حقیقت است که، سرنوشت فدک با سرنوشت حکومت و رهبری گره خورده به گونهای که در خطبهی فدکیه همراه هم آمده است. و اگر حضرت زهرا علیهاالسلام در موضوع فدک سخنش درست باشد که هست روشن میشود که: در موضوع خلافت و رهبری هم که معتقد بود این مقام مخصوص امیر مؤمنان علی علیهالسلام است حق با اوست. و به عبارت دیگر: در حقیقت، نزاع و درگیری بر سر موضوع خلافت رهبری بوده که در قالب جنگ دربارهی فدک نمودار گشته استحضرت زهرا علیهاالسلام گرچه با آنان دربارهی فدک نیز جنگ و ستیز داشته است ولی با این درگیری میخواسته ناشایستگی و بیصلاحیتی آنان را اثبات کند. حضرت زهرا علیهاالسلام میخواسته، دوری حاکمان آن زمان را از قرآن و احکام نورانی اثبات کند. و این است سر اصلی درگیری حضرت و طرح فدک و گرنه جهات مادی فدک برای حضرت مطرح نیست و دنیا برای او ارزشی ندارد.
فدک پس از وفات پیامبر
بعد از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و پس از ماجرای سقیفه به فاصله چند روز، فرمان مصادره فدک صادر شد. به دستور هیئت حاکمه، وکلاء و کارگزاران فاطمه (علیهاالسلام) را از فدک بیرون کردند و افراد دیگری به جایشان منصوب شدند. (11) ابن ابیالحدید مینویسد: فاطمه زهرا (علیهاالسلام) ده روز بعد از وفات رسولالله (صلی الله علیه و آله) برای اعتراض به مصادره فدک نزد خلیفه حضور یافت. (12) با توجه به اینکه تاریخ وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر حسب اختلاف روایات 28 صفر سال یازدهم مطابق 7 خردادماه و یا 12 ربیعالاول مصادف 20 خردادماه سال یازدهم اتفاق افتاد، مصادره فدک در حدود 17 یا 30 خردادماه انجام گرفته که فصل برداشت محصولات کشاورزی و خرمای فدک نزدیک بود. و احتمالا این اقدام سریع به منظور محرومیت اهلبیت از درآمد فدک که پشتوانه اقتصادی مناسبی در آن شرائط خاص بود صورت گرفته است سالها بعد از این واقعه علی (ع) در شکایت از وقایع آن روزها چنین مینگاردبلی کانت فی ایدینا فدک من کل ما اظللته السماء فشحت علیها نفوس قوم، و سخت عنها نفوس قوم اخرین و نعم الحکم الله). یعنی: (از همه آنچه آسمان سایه بر آن گسترده بود تنها فدکی در دست ما بود که گروهی بر آن حرص ورزیدند و گروهی آن را رها ساختند و خدا نیکو داوری است (13) به نوشته بلاذری- از علمای بزرگ اهل سنت متوفای 276- مینویسد: فاطمه (ع) برای بازگرداندن فدک نزد ابوبکر رفت و با او به گفتگو پرداخت او به ابوبکر گفت: (رسول خدا (ص) فدک را در زمان حیاتش به من عطا نموده پس آن را به من بازگردان.) علی (ع) نیز بر راستی گفتار فاطمه (ع) شهادت داد ولی ابوبکر نپذیرفت و شاهدی دیگر خواست. (امایمن) خدمتکار پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز به شهادت برخاست ولی خلیفه پاسخ داد که: دختر پیامبر (ص)! شهادت جز با دو مرد و یا یک مرد و دو زن روا نیست و ادعای فاطمه (علیهاالسلام) را رد کرد. (14)
